Pomnik historii jest jedną z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku. Na listę obiektów ustanawianych rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego trafił właśnie Zamek Kapituły Warmińskiej.
Pomnikiem historii może zostać uznany zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury. Poza znaczeniem dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, takie obiekty powinny wyróżniać się szeregiem innych walorów. Wśród nich są m.in. ponadregionalne znaczenie czy duże wartości historyczne, naukowe i artystyczne.
Jak możemy przeczytać w Rozporządzeniu Prezydenta RP z 8 września 2023 roku, celem objęcia olsztyńskiego zamku szczególną ochroną “jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, artystyczne i naukowe oraz autentyczność, zamku kapituły warmińskiej jako cennego zabytku architektury gotyckiej oraz miejsca administracyjnej i naukowej działalności Mikołaja Kopernika”. Obszar pomnika historii obejmuje natomiast “historycznie ukształtowaną przestrzeń zespołu zamkowego z zamkiem, basztą, dwoma budynkami gospodarczymi z XIX w. – zamkniętą murami obronnymi, oraz z podziemnymi reliktami baszty północnej”.
Zamek jest najstarszym i najbardziej okazałym zabytkiem stolicy Warmii i Mazur. Początek budowy warowni sięga 1346 roku. W pierwszej kolejności ok. 1373 roku wybudowano skrzydło północne, będące głównym budynkiem mieszkalnym i reprezentacyjnym. W latach 1516-1521 mieszkańcem zamku był Mikołaj Kopernik. Teraz zamek jest siedzibą Muzeum Warmii i Mazur.
W tej chwili na liście pomników historii jest 125 obiektów. Wśród nich są m.in. pole bitwy na Westerplatte, Stocznia Gdańska, Kopiec Kościuszki w Krakowie, warszawskie Powązki czy zamek krzyżacki w Malborku.
Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 roku.
